Որսորդն եւ կաքաւն

Որսորդն կալաւ կաքաւ մի եւ կամէր զենուլ: Եւ ասէ կաքաւն.

 — Մի՛ սպանանէր զիս, զի ես խաբեցից զբազում կաքաւս ու ածից յականատս քո:

Եւ ասէ որսորդն.

 — Այժմ ստուգիւ մեռցիս ի ձեռաց իմոց, զի զսիրելիս եւ զազգականս քո մատնես ի մահ:

Բառարան

կալաւ — բռնեց

զենուլ — մորթել

ասէ — ասում է

զիս — ինձ

 զի — որ, թե, որովհետև, որպեսզի

խաբեցից — խաբեմ, կխաբեմ, պիտի խաբեմ, խաբելու եմ

ածից — բերեմ, կբերեմ, պիտի բերեմ, բերելու եմ

ականատ — թակարդ

յականատ — (դեպի) թակարդները, թակարդներում

ստուգիւ — ստուգապես, իսկապես

մեռցիս — մեռնես, կմեռնես, պիտի մեռնես, մեռնելու ես

ի ձեռաց — ձեռքից

զսիրելիս — սիրելիներին

զազգականս — ազգականներին

մատնես — մատնում ես

ի մահ — մահվան

 Հարցեր և առաջադրանքներ

Ճիշտ կարդա հետևյալ բառերը.

զբազում-ըզբազում, զսիրելիս-ըզսիրելիս, յականատս-հականատս:

Աշխարհաբար դարձրու հետևյալ բառերն ու բառակապակցությունները.

կաքաւ մի, մի՛ սպանաներ, զբազում կաքաւս, յականատս քո, ի ձեռաց իմոց, զսիրելիս եւ զազգականս քո:

Արտագրիր այս հարցերի պատասխանները.

Ի՞նչ բռնեց որսորդը:

Որսորդն կալաւ կաքաւ մի եւ կամէր զենուլ:

Կաքավն ի՞նչ խոստացավ որսորդին:

զի ես խաբեցից զբազում կաքաւս ու ածից յականատս քո:

Կաքավի խոստմանն ի՞նչ վերաբերմունք ցույց տվեց որսորդը:

-Այժմ ստուգիւ մեռցիս ի ձեռաց իմոց, զի զսիրելիս եւ զազգականս քո մատնես ի մահ:

Առակն աշխարհաբար դարձրու:

Որսորդը և կաքավը

Որսորդը բռնեց կաքավ և ուզում էր մորթել: Եվ ասաց կաքավն:

 — Մի սպանիր ինձ՛, որովհետև ես կխաբեմ կաքավներին ու կբերեմ դեպի թակարդը քո:

Եվ ասաց որսորդն:

-Այժմ իսկապես կմեռնես իմ ձեռքից, սիրելիներին և ազգականներին մահվան մատնելու համար:

Ինչպիսի՞ն է կաքավը (բնութագրիր կաքավին):

Կարծում եմ մենք իրավունք չունենք դատել կաքավին, այն կանգնած էր մահի առաջ, մենք ոչ մեկս չգիտենք, թե ինչպես կվարվենք նման իրավիճակում: Կյանքի և մահի մեջտեղում գտնվելով՝ կաքավն ասաց այն՝ ինչ ըստ իրեն՝ կփրկեր նրա կյանքը, և վախն այնքան ճնշեց, որ նա նույնիսկ պատրաստ եղավ նրա ազգականների կյանքը զոհել: Խոսել և դատել կողքից հեշտ է, գործելն է բարդ, և նույնիսկ մենք ինքներս ինքնապաշտպանման ինստինկտի տակ գտնվելով կարող ենք անել մի այնպիսի արարք, որից հետո շատ կփոշմանենք, քանի որ վախն իսկապես հաճախ կուրացնում է: Կաքավն ուզում էր ապրել, և ինչպես արդեն ասացի՝ արարածի մեջի էգոիզմը հաճախ ստիպում է գնալ նրան անուղղելի քայլերի:

Ինչ է ցույց տալիս առակը:

Հաճախ անհատի զգացմունքներն իշխում են նրա գիտակցությունով, ինչը կարող է բերել անուղղելի հետևանքների: Եթե մարդն կարողանար ճիշտ արժեմակարգ բաշխեր, և հասներ նրան, որ զգացմունքները կառավարեին գիտակցությունով, նույնիսկ՝ դժվար իրավիճակներում, ապա մարդը հնարավոր է կկարողանար շրջանցել շատ բարդությունների:

Նույն բովանդակությամբ պատմություն հորինիր, որի հերոսները միայն մարդիկ են:

Փոքրիկ գյուղում՝ կարելի է ասել, դա մի «աշխարհից կտրված» հատված էր, բնակվում էին մի քանի ընտանիք, մարդիկ այնտեղ քիչ էին, և ունեին բարեկամական փախհարաբերություններ, նորապսակ մի ընտանիք է այնդեղ նաև բնակվում, որտեղ նորածին երեխա էր ծնվել, այդ գիշեր ամբողջ գյուղն նշում էր փոքրիկ աղջկա ծնունդը, երբ հանկարծ՝ խորը գիշերը՝ լիալուսնի լույսի տակ՝ հայտնվում է մի վիշապ, որն ասում է, թե դուք ուզում եք հանգիստ և երջանիկ շարունակել ձեր ոչնչալի կյանքը՝ ապա պետք է զոհաբերություն գործե, այնուհետև մինչ կյանքի վերջ կապրեք ահի և վտանգի մեջ: Գյուղն վախի մեջ արագ խորհրդակցել սկսեց, և նրա անդամներն եկան ընդհանուր հայտարարի, որ զոհը պետք է երեխան լինի, և նրանք սկսեցին դրանում նորապսակներին համոզել, ասելով՝

-Այս երեխան նորածին է, չի զգում վախ, վտանք, և չարիքով ձեր վրա պահած չի մահանա՝ ճիշտ քայլ կլինի նրան զոհել, ի տարբերություն մյուսների՝ երեխան դեռ ոչինչ չի հասկանում: Արեք ճիշտ քայլ, համոզված եմ, Աստված այդ քայլը ճիշտ կդատի, չէ որ դուք լավ գործ եք անում, այսքան կյանք եք փրկում:

Երկար համոզելուց հետո նորապսակներն ուժեղ ճնշման տակ գտնվելու և սուր խոսքեր ստանալուց հետո համարեցին՝ թե ուղղակի ստիպված են տալ այդ երեխային, և վիշապն տարավ երեխային: Բոլորը գյուղում ինչ որ ժամանակ հետո կարողացան հանգստանալ և կրկին զգում էին նրանց անվտանգության մեջ, նրանք շուտ վերականգնվեցին, շարունակեցին բազմանալ, շատանալ, դարձան ավելի երջանիլ և նույնիսկ նրանց պատմությունը գրեցին՝ ինչ որ տեղ հայտնիություն ձեռք բերելով արտասահմանում, չհաշված այն զույգին: Մինչև կյանքի վերջ նրանք ապրեցին խորը ցավի մեջ, ամեն օրը նրանց դժողք էր դառել, և նրանք այդպես էլ չեղան ներված՝ և երջանիկ:

Որսորդն եւ կաքաւն

Որսորդն կալաւ կաքաւ մի եւ կամէր զենուլ: Եւ ասէ կաքաւն.

 — Մի՛ սպանանէր զիս, զի ես խաբեցից զբազում կաքաւս ու ածից յականատս քո:

Եւ ասէ որսորդն.

 — Այժմ ստուգիւ մեռցիս ի ձեռաց իմոց, զի զսիրելիս եւ զազգականս քո մատնես ի մահ:

Բառարան

կալաւ — բռնեց

զենուլ — մորթել

ասէ — ասում է

զիս — ինձ

 զի — որ, թե, որովհետև, որպեսզի

խաբեցից — խաբեմ, կխաբեմ, պիտի խաբեմ, խաբելու եմ

ածից — բերեմ, կբերեմ, պիտի բերեմ, բերելու եմ

ականատ — թակարդ

յականատ — (դեպի) թակարդները, թակարդներում

ստուգիւ — ստուգապես, իսկապես

մեռցիս — մեռնես, կմեռնես, պիտի մեռնես, մեռնելու ես

ի ձեռաց — ձեռքից

զսիրելիս — սիրելիներին

զազգականս — ազգականներին

մատնես — մատնում ես

ի մահ — մահվան

 Հարցեր և առաջադրանքներ

Ճիշտ կարդա հետևյալ բառերը.

զբազում-ըզբազում, զսիրելիս-ըզսիրելիս, յականատս-հականատս:

Աշխարհաբար դարձրու հետևյալ բառերն ու բառակապակցությունները.

կաքաւ մի, մի՛ սպանաներ, զբազում կաքաւս, յականատս քո, ի ձեռաց իմոց, զսիրելիս եւ զազգականս քո:

Արտագրիր այս հարցերի պատասխանները.

Ի՞նչ բռնեց որսորդը:

Որսորդն կալաւ կաքաւ մի եւ կամէր զենուլ:

Կաքավն ի՞նչ խոստացավ որսորդին:

զի ես խաբեցից զբազում կաքաւս ու ածից յականատս քո:

Կաքավի խոստմանն ի՞նչ վերաբերմունք ցույց տվեց որսորդը:

-Այժմ ստուգիւ մեռցիս ի ձեռաց իմոց, զի զսիրելիս եւ զազգականս քո մատնես ի մահ:

Առակն աշխարհաբար դարձրու:

Որսորդը և կաքավը

Որսորդը բռնեց կաքավ և ուզում էր մորթել: Եվ ասաց կաքավն:

 — Մի սպանիր ինձ՛, որովհետև ես կխաբեմ կաքավներին ու կբերեմ դեպի թակարդը քո:

Եվ ասաց որսորդն:

-Այժմ իսկապես կմեռնես իմ ձեռքից, սիրելիներին և ազգականներին մահվան մատնելու համար:

Ինչպիսի՞ն է կաքավը (բնութագրիր կաքավին):

Կարծում եմ մենք իրավունք չունենք դատել կաքավին, այն կանգնած էր մահի առաջ, մենք ոչ մեկս չգիտենք, թե ինչպես կվարվենք նման իրավիճակում: Կյանքի և մահի մեջտեղում գտնվելով՝ կաքավն ասաց այն՝ ինչ ըստ իրեն՝ կփրկեր նրա կյանքը, և վախն այնքան ճնշեց, որ նա նույնիսկ պատրաստ եղավ նրա ազգականների կյանքը զոհել: Խոսել և դատել կողքից հեշտ է, գործելն է բարդ, և նույնիսկ մենք ինքներս ինքնապաշտպանման ինստինկտի տակ գտնվելով կարող ենք անել մի այնպիսի արարք, որից հետո շատ կփոշմանենք, քանի որ վախն իսկապես հաճախ կուրացնում է: Կաքավն ուզում էր ապրել, և ինչպես արդեն ասացի՝ արարածի մեջի էգոիզմը հաճախ ստիպում է գնալ նրան անուղղելի քայլերի:

Ինչ է ցույց տալիս առակը:

Հաճախ անհատի զգացմունքներն իշխում են նրա գիտակցությունով, ինչը կարող է բերել անուղղելի հետևանքների: Եթե մարդն կարողանար ճիշտ արժեմակարգ բաշխեր, և հասներ նրան, որ զգացմունքները կառավարեին գիտակցությունով, նույնիսկ՝ դժվար իրավիճակներում, ապա մարդը հնարավոր է կկարողանար շրջանցել շատ բարդությունների:

Նույն բովանդակությամբ պատմություն հորինիր, որի հերոսները միայն մարդիկ են:

Փոքրիկ գյուղում՝ կարելի է ասել, դա մի «աշխարհից կտրված» հատված էր, բնակվում էին մի քանի ընտանիք, մարդիկ այնտեղ քիչ էին, և ունեին բարեկամական փախհարաբերություններ, նորապսակ մի ընտանիք է այնդեղ նաև բնակվում, որտեղ նորածին երեխա էր ծնվել, այդ գիշեր ամբողջ գյուղն նշում էր փոքրիկ աղջկա ծնունդը, երբ հանկարծ՝ խորը գիշերը՝ լիալուսնի լույսի տակ՝ հայտնվում է մի վիշապ, որն ասում է, թե դուք ուզում եք հանգիստ և երջանիկ շարունակել ձեր ոչնչալի կյանքը՝ ապա պետք է զոհաբերություն գործե, այնուհետև մինչ կյանքի վերջ կապրեք ահի և վտանգի մեջ: Գյուղն վախի մեջ արագ խորհրդակցել սկսեց, և նրա անդամներն եկան ընդհանուր հայտարարի, որ զոհը պետք է երեխան լինի, և նրանք սկսեցին դրանում նորապսակներին համոզել, ասելով՝

-Այս երեխան նորածին է, չի զգում վախ, վտանք, և չարիքով ձեր վրա պահած չի մահանա՝ ճիշտ քայլ կլինի նրան զոհել, ի տարբերություն մյուսների՝ երեխան դեռ ոչինչ չի հասկանում: Արեք ճիշտ քայլ, համոզված եմ, Աստված այդ քայլը ճիշտ կդատի, չէ որ դուք լավ գործ եք անում, այսքան կյանք եք փրկում:

Երկար համոզելուց հետո նորապսակներն ուժեղ ճնշման տակ գտնվելու և սուր խոսքեր ստանալուց հետո համարեցին՝ թե ուղղակի ստիպված են տալ այդ երեխային, և վիշապն տարավ երեխային: Բոլորը գյուղում ինչ որ ժամանակ հետո կարողացան հանգստանալ և կրկին զգում էին նրանց անվտանգության մեջ, նրանք շուտ վերականգնվեցին, շարունակեցին բազմանալ, շատանալ, դարձան ավելի երջանիլ և նույնիսկ նրանց պատմությունը գրեցին՝ ինչ որ տեղ հայտնիություն ձեռք բերելով արտասահմանում, չհաշված այն զույգին: Մինչև կյանքի վերջ նրանք ապրեցին խորը ցավի մեջ, ամեն օրը նրանց դժողք էր դառել, և նրանք այդպես էլ չեղան ներված՝ և երջանիկ:

Ոմանք ասեն եւ ի ծնանելն զսա դիպեալ պատահարաց իմն. Զոր համարեցան կախարդել զսա կանանց զարմիցն Աժդահակայ. վասն որոյ զնոսա բազում չարչարեաց Արտաշէս: Եւ զայս նոյն երգիչքն յառասպելին ասեն այսպէս. եթէ

Վիշապազունք գողացան զմանուկն Արտավազդ

Եւ զդեւ փոխանակ եդին:

Ոմանք էլ ասում են, թե հենց սրա ծնվելու ժամանակ մի պատահար է եղել, և կարծում են, թե Աժդահակի սերնդից կանայք նրան կախարդել են, որի պատճառով Արտաշեսը նրանց շատ չարչարեց: Այս նույն երգիչներն առասպելի մեջ այսպես են ասում…

Ի մահուանն Արտաշիսի բազում կոտորածք լինէին ըստ օրինի հեթանոսաց. դժուարի, ասեն, Արտավազդ` ասելով ցհայրն.

Մինչ դու գնացեր,

Եւ զերկիրս ամենայն ընդ քեզ տարար,

Ես աւերակացս ում թագաւորեմ:

Արտաշեսի մահվան ժամանակ, հեթանոսական սովորությամբ, շատ կոտորածներ էին լինում. սրա պատճառով, ասում են, Արտավազդը նեղանում է և ասում է հորը…

Վասն որոյ անիծեալ զնա Արտաշիսի` ասաց այսպէս.

Եթէ դու յորս հեծցիս

ՅԱզատն ի վեր ի Մասիս,

Զքեզ կալցին քաջք, տարցին

ՅԱզատն ի վեր ի Մասիս.

Անդ կայցես եւ զլոյս մի տեսցես:

Որի պատճառով Արտաշեսը նրան անիծելով` ասաց.

Եթե դու որսի կհեծնես

Ազատ Մասսով դեպի վեր,

Քեզ կբռնեն քաջերը, կտանեն

Ազատ Մասսով դեպի վեր.

Այստեղ կմնաս և լույս չես տեսնի:

Երկնէր երկին, երկնէր երկիր,

Երկնէր եւ ծովն ծիրանի.

Երկն ի ծովուն ունէր եւ զկարմրիկն եղեգնիկ:

Ընդ եղեգան փող ծո՛ւխ ելանէր,

Ընդ եղեգան փող բո՛ց ելանէր.

Եւ ի բոցոյն վազէր խարտեաշ պատանեկիկ:

Նա հուր հեր ունէր,

Բո՛ց ունէր մօրուս,

Եվ աչկունքն էին արեգակունք:

Ծնում էր երկինք և ծնում էր երկիր:

Ծնում էր ծիրանագույն ծովը.

Երկունքով էր բռնկվել նաև կարմիր եղեգը,

Եղեգնի փողց ծու՛խ էր դուրս գալիս,

Եղեգնի փողց բո՛ց էր դուրս գալիս,

Եվ բոցից վազում էր խարտյաշ մի պատանի:

Նրա մազերը կրակ էր,

Մորուքն էլ բոց էր

Եվ աչքերն արեգակ էին:

Այս ստեղծագործությունը ևս մեկ օրինակ էր, որտեղ մարդը դարձել էր սեբական զգացմունքների՝ ավելի կոնկրետ վախի գերին: Կերպարին հետևում էին նրան տանջող մտքեր: Նրա խայտառակվելու միտքը, այն, որ նրան վնաս հնարավոր է կպատճառի բարձր պաշտոնի մարդը և այն հետապնդող նրան միտքը, որ նա սխալ է արել ի վերջո մահին հասցրեցին նրան: Կերպարն ամբողջ ընթացքում փորձում էր ապացուցել, որ նա անշնորք չի, որ նա պատահմամբ է աշնշորքություն արել, որ նա բարեկիրթ է և այլն, բայց այնպես է ստացվում, որ իվերջո նա ընդհակառակը՝ դուրս է գալիս «ոչնչություն» և շատ թույլ մարդ: Նույնիսկ նրա ազգանունն է ասում դրա մասին՝ Չերվյակով, սողացող և գետնին կպած՝ ցածր: Ի՞նչ եք կարծում, դա պատահական համնկնու՞մ էր

Ցիտոպլազման մածուցիկ նյութ է։ Այն բջջի կենսահեղուկ միջավայրն է, որտեղ տեղակայված են կորիզը, օրգանոիդները և ներառուկները։ Ցիտոպլազման բուսական բջիջներում բջջապատից, իսկ կենդանական բջիջներում գլիկոկալիքսից սահմանազատվում է պլազմայի թաղանթով։ Ցիտոպլազմայում են ընթանում կենսաքիմիական ռեակցիաները։ Ներառուկները (սպիտակուցները, ածխաջրերը, լիպիդները….) ցիտոպլազմայի ոչ մշտական բաղադրիչներն են։ Դրանք առաջանում և ծախսվում են բջջի կենսագործունեության ընթացքում։ Բջիջներում որոշ սպիտակուցներ հանդես են գալիս թելիկների, խրձերի և միկրոխողովակների ձևով և կազմում են բջջակմախք։ Բույսերի և նախակենդանիների բջիջներում կան թաղանթով սահմանազատված տեղամասեր՝ խորշեր, որոնց անվանում են վակուոլներ։ Դրանք լցված են բջջահյութով։

Ցիտոպլազման մածուցիկ նյութ է։ Այն բջջի կենսահեղուկ միջավայրն է, որտեղ տեղակայված են կորիզը, օրգանոիդները և ներառուկները։ Ցիտոպլազման բուսական բջիջներում բջջապատից, իսկ կենդանական բջիջներում գլիկոկալիքսից սահմանազատվում է պլազմայի թաղանթով։ Ցիտոպլազմայում են ընթանում կենսաքիմիական ռեակցիաները։ Ներառուկները (սպիտակուցները, ածխաջրերը, լիպիդները….) ցիտոպլազմայի ոչ մշտական բաղադրիչներն են։ Դրանք առաջանում և ծախսվում են բջջի կենսագործունեության ընթացքում։ Բջիջներում որոշ սպիտակուցներ հանդես են գալիս թելիկների, խրձերի և միկրոխողովակների ձևով և կազմում են բջջակմախք։ Բույսերի և նախակենդանիների բջիջներում կան թաղանթով սահմանազատված տեղամասեր՝ խորշեր, որոնց անվանում են վակուոլներ։ Դրանք լցված են բջջահյութով։

Նուկլեինաթթուները պոլիմերներ են, որոնց մոնոմերները կոչվում են նուկլեոիդներ: Այս նյութերն առաջին բջջի կորիզում հայտնաբերել է շվեցարացի կենսաքիմիկոս Ֆ. Միշերը 19-րդ դարում, դրանով է պայմանավորված նրանց ավանումը՞ Իսկ հետագայում նուկլեինաթթուներ գտնվել են նաև բջջի այլ օրգանոիդներում և մասերում:

ԴՆԹի-ի մոլեկուլն իրենից ներկայացնում է երկու՝ մեկը մյուսի շուրջ ոլորված թելեր՝ շղթաներ, որոնցից յուրաքանչյուրը պոլիմեր է, որի մոնոմերներն են նուկելոդիները: Նուկլեոտիդը միացությունը է՝ կազմված է երեք նյութերից՝ ազոտական որոշակի տեսակի հիմքից, ածխաջրից և ֆոսֆորական թթվից: ԴՆԹ-ի մոլեկուլում տարերում են 4 տեսակ նուկլեոտիդներ, որոնցում ածխաջուրը և ֆոսֆորական թթուն միանման են, և դրանք իրարից տարբերվում են միայն ազոտական հիմքով: Նուկլեինաթթուների հիմնական ֆունկցիան սպիտակուցների կառուցվածքի մասին տեղեկատվության պահօանումն է, հաջորդ սերունքներին փոխանցումը, ինչպես նաև սպիտակուցի սենթեզի իրականացումը: 

ԴՆԹ-ի երկու շղթների միացման մեջ կարևոր օրինաչափություն կա, մի շղթաթի նուկլեոտիդ: Այս զուգակցումներից յուրաքանչուրում զույգ նուկլեոտիդները կարծես իրար լրացնում են :

ԴՆԹ-ի այսպիսի կառուցվածքը հայտնաբերել է ամերիկացի կեսնաբան Ջեյս Ուոթսոնը և անգլիացօ ֆիզիկոս Ֆրենսիս Քրիկը: ՌՆԹն կառուցվածքով նման է ԴՆԹ- մեկ շղթային: ՌՆԹ-ի նուկլեոտիդներում ածխաջուրը ոչ թե դեզոսիռիբոզն է այլ ռիբոզը: Այստեղից էլ առաջանում է ՌՆԹ անվանումը:

Նուկելինաթթուների մոլեկուլում գաղտնագրված է տվյալ բջջին բնորոշ տեղեկություն: Կարծես կա մի ծածկագիր, որը որոշում է սպիտակուցի մոլեկուլում այս կամ այն ամինաթթվի առկայությունը: Դա նուկլեոտիդների դասավորման հաջորդականությունն է, որոնք երեքաան քանակով գաղտնագրում են որոշակի ամինաթթու: Գենետիկական այսպիսի ծածկագիրը լրիվ վերծանված է, և հայտնի է, թե նուկլեոտիդների ինչ զուգակցմամբ է որոշվում սպիտակուցի մոլեկուլում յուրաքանչյուր ամինաթթու: Ծածկագիրը համընդհանուր է բոլոր կենդանի օրգանիզմների, այդ թվում նաև մարդու, ինչպես նաև վիրուսների համար:

ՍՊԻՏԱԿՈՒՑ

Կենդանի օրգանիզմներում սպիտակուցների գործառույթները բազմազան են։ Սպիտակուց ֆերմենտները կատալիզում են օրգանիզմում ընթացող կենսաքիմիական ռեակցիաները և կարևոր դեր են խաղում նյութափոխանակության մեջ։ Որոշ սպիտակուցներ կատարում են կառուցվածքային և մեխանիկական գործառույթ՝ առաջացնելով բջջային կմախքը։ Սպիտակուցները կարևոր դեր են կատարում նաև բջիջների ազդանշանային համակարգում, իմունային պատասխանում և բջջային ցիկլում։

Սպիտակուցները մարդու և կենդանիների սննդի կարևոր մասն են կազմում (միս, թռչնամիս, ձուկ, կաթ, ընկուզեղեն, ընդավոր, հացահատիկային բույսեր), քանի որ այս օրգանիզմներում սինթեզվում է միայն անհրաժեշտ սպիտակուցների մի մասը։ Մարսողության գործընթացում սննդի մեջ պարունակվող սպիտակուցները քայքայվում են մինչև ամինաթթուներ, որոնք հետագայում օգտագործվում են սպիտակուցի կենսասինթեզում՝ օրգանիզմի սեփական սպիտակուցների սինթեզի համար, կամ քայքայման գործընթացը շարունակվում է էներգիա ստանալու համար։

Սեքվենավորման մեթոդով առաջին սպիտակուցի՝ ինսուլինի ամինաթթվային հաջորդականության բացահայտման համար Ֆրեդերիկ Սենգերը 1958 թվականին ստացավ Նոբելյան մրցանակ քիմիայի բնագավառում։ Ռենտգենային ճառագայթների դիֆրակցիայի մեթոդով 1950-ական թվականներին առաջին անգամ ստացվել է հեմոգլոբինի և միոգլոբինի եռաչափ կառույցները Մաքս Պեուցի և Ջոն Քենդրյուի կողմից համապատասխանաբար, որոնց համար 1962 թվականին նրանք ևս ստացել են քիմիայի բնագավառում Նոբելյան մրցանակ։

ՃԱՐՊԵՐ

Ճարպերը կենդանական և բուսական հյուսվածքների բաղադրիչներ են։ Կազմված են հիմնականում գլիցերինի և տարբեր ճարպաթթուների միացություններից՝ գլիցերիդներից։ Պարունակում են կենսաբանորեն ակտիվ ֆոսֆատիդներ, ստերիններ և որոշ վիտամիններ։

Ճարպերը սննդի անհրաժեշտ և առավել կալորիական բաղադրամասեր են և օրգանիզմի էներգիայի աղբյուր։ Դրանք նպաստում են սննդի մեջ օգտագործվող այլ մթերքների ավելի լավ ու լիարժեք յուրացմանը, հաճելի համ ու բուրմունք են տալիս մթերքներին։

Ճարպերի նկատմամբ մարդու պահանջը կազմում է օրական 1-1,5 գ՝ 1 կգ զանգվածի հաշվով (օրինակ՝ 70 կգ զանգվածով մարդու համար այն կազմում է օրական 70-105 գ)։

ԱԾԽԱՋՐԵՐ

Ածխաջրեր, քիմիական միացություններ՝ կազմված ածխածին, թթվածին և ջրածին տարրերից։ Ածխաջուր են կոչվում, որովհետև միացության մեջ ջրածին և թթվածին տարրերը գտնվում են ջրի մոլեկուլում ունեցած համամասնությամբ՝ C_x(H₂O)_y։ Կառուցվածքով և քիմիական հատկություններով ունեն շաքարների բնույթ։ Սպիտակուցների և ճարպերի հետ միասին ածխաջրերը կարևոր նշանակություն ունեն մարդու և կենդանիների օրգանիզմներում ընթացող նյութերի ու էներգիայի փոխանակության շարժընթացում։ Մտնում են բուսական, կենդանական և բակտերային օրգանիզմների կազմության մեջ։ Ածխաջրերը մարդու և կենդանիների սննդի կարևոր բաղադրամաս են և ապահովում են դրանց կենսագործունեության համար անհրաժեշտ էներգիան։ Հասուն մարդու օրգանիզմում էներգիայի կեսից ավելին առաջանում է ածխաջրերից։

1.  Ո՞ր  շարքում   են գրված  միայն  ֆիզիկական  մարմիններ.
1 )  քանոն, ապակի, գիրք, մեխ, ալյումին, ազոտ
2)  սեղան, համակարգիչ, տետր, վարդ, մատանի
3)  երկաթ, ֆոսֆոր, բաժակ, գրիչ, թթվածին
4)  պղինձ, ջուր, սոդա, արծաթ, ոսկի, ջրածին

Ո՞ր շարքում են նյութերը ներկայացված ըստ մարդու օրգանիզմում դրանց զանգվածային բաժնի նվազման.
ածխաջրեր, ջուր, սպիտակուցներ, ճարպեր
սպիտակուցներ, ջուր, ճարպեր, ածխաջրեր
սպիտակուցներ, ածխաջրեր, ջուր, ճարպեր
ջուր, սպիտակուցներ, ճարպեր, ածխաջրեր

Ո՞ր շարքում են չվերականգնվող բնական պաշարների անվանումները.
1) բնական գազ, անտառային ծածկույթ, օդ, ջուր
2) մաքուր ջուր, բերրի հող, նավթ, ածուխ
3) բույսեր, կենդանիներ, մետաղներ, օդ
4) մետաղներ, բնական գազ, ածուխ, նավթ

Քանի՞ նյութ  է ներկայացված  հետևյալ  բառակապակցություններում. 
ջրի  կաթիլ, պղնձե թաս,  ալյումինե կաթսա, ռետինե գնդակ, պղնձե  կուժ, սառցե դղյակ.
1) 3                                      2) 6                                      3) 4                                   4) 5

Նշվածներից  ո՞ր  շարքում   են   գրված միայն օրգանական նյութեր.
1)  ջուր, թթվածին, կավիճ, սպիրտ, ճարպ, քլոր
2)  կերակրի աղ, սպիտակուց, ճարպ, ազոտ, մեթան
3)  սախարոզ, քացախաթթու, գլյուկոզ, սպիրտ, օսլա
սոդա, ջուր, ածխաթթու գազ, բենզոլ, ացետոն, օզոն

Ո՞ր շարքում են գրված միայն պարզ նյութեր.
ջուր, ալմաստ, ամոնիակ, օքսիդ, աղ
ծծումբ, ֆոսֆոր, սոդա, ազոտ, թթու, հիմք
թթվածին, ալմաստ, օզոն, ֆուլերեն, ֆոսֆոր
երկաթ, ավազ, դոլոմիտ, գրաֆիտ, մարմար

Քանի՞ քիմիական տարր է առաջացնում հետևյալ պարզ նյութերը` թթվածին, կարբին, սև ֆոսֆոր, օզոն, ալմաստ, կարմիր ֆոսֆոր, ֆուլերեն, գրաֆիտ, սպիտակ ֆոսֆոր.
1) 6 2) 3 3) 4 4) 5

Քանի՞ բարդ նյութ է գրված` ջրածին, թթու, գլյուկոզ, ազոտ, կաուչուկ, հիմք, սախարոզ, ալմաստ, օսլա, օքսիդ, երկաթ, ածխաթթու գազ, աղ, բութան, օզոն.
1) 5 2) 7 3) 9 4) 10

Ո՞ր շարքում  են  գրված  միայն  բարդ  նյութերի  բանաձևեր.
1)   Al, HCl,  Cu, Na2SO4                                                 3)  H2O, N2, MgO,  Ni, S8
2)   AgBr, H2, CaCO3, P4                                               4)  NaOH, CO2, NH3, CuSO4

Ո՞ր շարքում  են  առկա  միայն  կովալենտային  կապերով  միացություններ.
1)  NaCl, HCl, Cl2, NaHCO3                                      3)  H2, NH3, H2O, CH4
2)  KBr, HNO3, CaO, P4                                            4)  N2, Br2, CuSO4, Fe

Հետևյալ մոլեկուլներից որոնցու՞մ է առկա և՛ իոնային, և՛ կովալենտային կապ.
ա) H2 բ) CH4 գ) NH3 դ) Na2O2 ե) N2H4 զ) NH4Cl է) CaCl2 ը) Na2O
1) դ, զ 2) ա, բ, գ 3) դ, ե, զ 4) է, ը

Սովորական պայմաններում (20 oC) ո՞ր շարքի բոլոր նյութերն են գազեր.
1) կալիումի ֆտորիդ, բրոմ, յոդ, ջուր
2) կերակրի աղ, սոդա, կավիճ, սպիրտ
3) քլոր, ածխաթթու գազ, թթվածին, ազոտ
4) կարմիր ֆոսֆոր, օզոն, բրոմ, յոդ, օսլա

Որո՞նք են մոլեկուլային բյուրեղավանդակով պարզ նյութեր.
ա) Cալմաստ բ) P4 գ) S8 դ) Si ե) I2 զ) Cգրաֆիտ է) Pսև ը) Br2
1) բ, գ, է, ը 2) ա, դ, զ, է 3) բ, դ, զ,ը 4) բ, գ, ե, ը

Ինչպիսի՞ ագրեգատային վիճակում կարող է գտնվել սնդիկը.
1) միայն պինդ վիճակ 3) միայն հեղուկ վիճակում
2) միայն գազային վիճակում 4) բոլոր երեք վիճակներում

Որքա՞ն է ոսկու ձուլակտորի զանգվածը, որի ծավալը 4սմ3 է, իսկ ոսկու
խտությունը 19,3 գ/սմ3 է.
1) 38,6գ 2) 9,65գ 3) 77,2գ 4) 4,825գ
Ո՞ր մեծությունը կամ հատկանիշը կարող է փոփոխվել քիմիական
ռեակցիաների ընթացքում. ա) մոլեկուլների թիվը, բ) ատոմների թիվը,
գ) նյութի բնույթը, դ) նյութերի գումարային զանգվածը, ե) նյութերի գույնը.
1) բ,գ,դ 2) ա,գ,ե 3) ա,բ,ե 4) բ,գ,դ

Ո՞րն է ֆիզիկական երևույթ.
1) ջուրը տաքացնելիս` պղպջակների անջատվելը
2) պղպջակների անջատվելը ջուրը էլեկտրոլիզի ենթարկելիս
3) օզոնի առաջացումը ամպրոպի ժամանակ
4) գլյուկոզի խմորվելը

Հետևյալ երևույթներից որո՞նք են քիմիական.
ա) անձրևի տեղալը ե) երկաթի ժանգոտումը
բ) մագնեզիումի այրումը թթվածնում զ) սպիրտի թորումը
գ) սնդիկի գոլորշիանալը է) պղնձե իրերի կանաչելը
դ) ցինկի փոխազդեցությունը աղաթթվի հետ
1) ա, բ, գ, դ 2) բ, դ, ե, է 3) բ, դ, ե, զ 4) ա, բ, գ, զ

Հետևյալ նյութերից չորս սյունակով առանձնացրեք օքսիդները, հիմքերը, թթուներն ու
աղերը, նշեք յուրաքանչյուրի անվանումը. HNO3, Na2O, Ca(OH)2, AgNO3, BaO, HCl, CO2
Al2O3, NaHCO3, Fe(OH)2, K2SiO3, NaCl, H2SO4, MgO, NaOH, H3PO4, SO3, CaCl2, CuSO4, Al(OH)3.
Օքսիդ Հիմք Թթու Աղ

Ո՞ր շարքում են տարրերը ներկայացված ըստ երկրակեղևում դրանց տարածվածության նվազման.
1) ալյումին, թթվածին, սիլիցիում, երկաթ
2) սիլիցիում, թթվածին, ալյումին, երկաթ
3) թթվածին, սիլիցիում, ալյումին, երկաթ
4) թթվածին, ալյումին, երկաթ, սիլիցիում

Ո՞րն է երկրակեղևում առավել տարածված մետաղը.
ալյումին 2) պղինձ 3) երկաթ 4) մագնեզիում

Ո՞րն է Տիեզերքում ամենատարածված տարրը.
1) թթվածին 2) ջրածին 3) ածխածին 4) ազոտ

Որքա՞ն է կենսածին տարրերի` C, H, O, N, P, S պարունակությունը կենդանի
օրգանիզմում ըստ զանգվածի ( %).
1) 24 % 2) 97 % 3) 76 % 4) 62%

Երկրակեղևում թթվածնի և սիլիցիումի զանգվածային բաժինները հավասար են
0,48 և 0,28, համապատասխանաբար: Երկրակեղևում թթվածնի ատոմների թիվը
քանի՞ անգամ է մեծ սիլիցիումի ատոմների թվից.
1) 2 2) 2,5 3) 3 4) 4

Ո՞րն է զանգվածի ատոմային միավորը(զ.ա.մ.).
13C ատոմի զանգվածի 1/12 մասը 3) 12C ատոմի զանգվածի 1/12 մասը
12C ատոմի զանգվածը 4) 2H ատոմի զանգվածը

Ո՞ր տարրական  մասնիկներից   է  կազմված  ատոմը.
    1)  միայն էլեկտրոններից
    2)  նեյտրոններից և էլեկտրոններից
    3)  պրոտոններից, էլեկտրոններից և նեյտրոններից
    4)  միայն պրոտոններից

Ո՞ր շարքում   է  գրված  ֆոսֆոր, թթվածին, ածխածին, երկաթ և ազոտ քիմիական
տարրերի նշանները.
1) F, C, P, Si, Na
2)  O, C, Li, K, Ba
3)  P, O, C, Fe, N
4)  K, Na, P, Fe, C

Բնական սիլիցիումը երեք իզոտոպների խառնուրդ է, որոնց մոլային բաժիններն
են28Si - 92%, 29Si - 5% և երրորդ իզոտոպինը 3%: Ո՞րն է երրորդ իզոտոպի
զանգվածային թիվը, եթե սիլիցիումի հարաբերական ատոմային զանգվածը 28,11 է.
1) 30 2) 31 3) 27 4) 32

Օրգանիզմում գլյուկոզի թթվածնավոր և անթթվածին ճեղքումներին մասնակցում է մի նյութ, որի 20 մոլեկուլի զանգվածը 3,256 • 10-21 գ է:
Որքա՞ն է այդ նյութի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը.
1) 98 2) 56 3) 80 4) 40
Ո՞ր արտահայտության մեջ է խոսվում թթվածին քիմիական տարրի վերաբերյալ.
ստացվում է ջրածնի պերօքսիդի քայքայումից
անհրաժեշտ է շնչառության համար
վատ է լուծվում ջրում
ատոմն ունի 1s22s2 2p4 էլեկտրոնային բանաձևը

Մագնեզիում

Մագնեզիումը պարբերական համակարգի 2 խմբի գլխավոր ենթախմբի քիմիական տարր է։ Նրա նշանն է Mg և ատոմային համարը 12ն է։ Ատոմն էլէկտրոնային շերտով ունի ns² կառուցվածքը, այսինքն s-տարրերն են։ Մագնեզիումի ատոմային զանգվածը 24,304 զ․ա․մ։ Օկսիդային աստիճանը 2-ն է։ Հալման ջերմաստիճանը 650^օ է։ Իսկ եռման ճերմաստիճանը 1090^օ է։ Գոլորշիացման տեսակարար ջերմունակությունը 131,8 ԿՋ/մոլ։ Մագնեզիումի ջերմահաղորդականությունը (300կ) 156 վատ/մ։կ է։ Մագնեզիումը արծաթավուն սպիտակ մետաղ է, վեցանիստ բյուրեղացանցով, բյուրեղացանցի տվյալներն են՝ a=0,32029նմ, c=0.52000նմ, Z=2: Սովորական պայմաններում մագնեզիումի խտությունն է 20^օ C-ում 10738գ/սմ² է։ Մագնեզիումը կարելի է երար պահել օդում։

Փոխազդում է օդի հետ և ազոտի հետ, այս ռեակցիաները միացման են և ուղեկցվում են ջերմության անջատմամբ։

Մագնեզիումը տաքացման պայմաններում և ճնշման տակ միանում է ջրաշնի հետ՝ առաջացնելով հիդրիդներ։

Այս հիդրիդները քայքայվում են ջրի ազդեծությամբ՝ ենքարկվելով հիդրոլիզի։

Մագնեզիումը փոխազդում է նաև այլ ոչ մետաղների հետ։ Օրինակ՝

Լինելով ուժեղ վերականգնիչ, փոխազդում է ոչ մետաղների՝ օքսիդների հետ։ Օրինակ՝

Մագնեզիումը բուռն փոխազդում է թթուների հետ՝ առաջացնելով ջրածին։ Օրինակ՝

Օքսիդիչ թթուների հետ փոխազդելիս ջրածին չի անջատում, անջատվում է մետաղի աղ, ջուր և թթվի վերակնգման